Instytucja świadka koronnego została precyzyjnie określona w Ustawie o świadku koronnym z 25 czerwca 1997 roku. Moment wejścia w życie wspomnianej Ustawy jest uważany za przełomowy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej w Polsce.

W następstwie aktu prawnego rozbite zostały największe grupy przestępcze, o których w latach 90. było w Polsce głośno w każdej kronice kryminalnej – między innymi mafia pruszkowska, wołomińska czy gang Krakowiaka.

Kim jest świadek koronny

Świadek koronny to podejrzany, którego dopuszczono do składania zeznań w charakterze świadka. Ustawa powstała z myślą o ujawnianiu przestępstw w grupach zorganizowanych – łapownictwo, protekcja, nadużycie funkcji państwowych, przestępstwa wyborcze (kupowanie głosów), łapownictwo sportowe, gospodarcze i oczywiście szeroko rozumiane przestępstwa popełniane w zorganizowanych grupach przestępczych (rozboje, zabójstwa, porwania i wiele innych).

Świadkiem koronnym może zostać podejrzany, który przekazał wymiarowi sprawiedliwości istotne dla postępowania informacje, które pomogą ujawnić okoliczności przestępstw, doprowadzić do organów ścigania innych sprawców oraz ujawnić i zapobiec innym przestępstwom. Co istotne, świadek koronny ma obowiązek ujawnić posiadany majątek i zgodnie ze stanem swojej wiedzy – również majątek innych sprawców.

W praktyce można to sprowadzić do swego rodzaju immunitetu. Świadkiem koronnym jest podejrzany – a więc osoba biorąca udział w przestępstwach, mająca z rzeczoną grupą zorganizowaną związek, posiadająca wiedzę o jej członkach oraz posiadająca informacje, które mogą się przyczynić do znalezienia i postawienia przed wymiarem sprawiedliwości innych członków grupy przestępczej.

Co zyskuje świadek koronny

Przede wszystkim, jako podejrzany o popełnienie przestępstwa, podlega umorzeniu postępowania w trybie 14 dni po uprawomocnieniu orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko sprawcom, których wskaże i przeciwko którym złożył zeznania. Karze nie podlegają przestępstwa, które świadek koronny popełnił i w których uczestniczył, a które w toku postępowania ujawnił.

Ponadto, zgodnie z Ustawą, jeśli istnieje groźba zagrożenia zdrowia lub życia świadka koronnego i jego najbliższych, sąd może zdecydować o przyznaniu świadkowi osobistej ochrony, zmianie miejsca jego pobytu, włączając w to również miejsce zatrudnienia lub w sytuacjach bardzo wyjątkowych,  umożliwić otrzymanie nowych dokumentów tożsamości, pozwalających zgodnie z prawem używać nowych danych osobowych.

Obowiązki świadka koronnego

Z uwagi na nadrzędną rolę instytucji świadka koronnego – polegającą na pomocy w rozbiciu poważnej, zorganizowanej grupy przestępczej – umorzenie postępowania przeciwko niemu jest traktowane jako „mniejsze zło”. Choć wypuszcza się na wolność osobę winną, w stosunku do której prokuratura posiada zwykle solidne i pewne dowody na działalność przestępczą, to korzyść prawna, wynikająca z rozbicia grupy i postawienia przed sądem poważniejszych przestępców, uznawana jest za dobro wyższe.

Świadek koronny ma więc za zadanie poinformować prokuraturę o tym gdzie przebywają przestępcy, złożyć obszerne zeznania, które ich obciążają i jeśli jest to możliwe, to również dostarczyć dowody na ich działalność przestępczą.

Jak zostaje się świadkiem koronnym

Decyzję o dopuszczeniu dowodów – zeznań świadka koronnego podejmuje właściwy miejscowo sąd okręgowy na wniosek prokuratury. Świadkowi koronnemu nie przysługuje prawo do odmowy zeznań, uchylania się czy zatajenia tożsamości. Rozprawa z udziałem świadka koronnego nie jest jednak jawna w trakcie trwania jego przesłuchań.

Kto nie może zostać świadkiem koronnym

Z możliwości otrzymania statusu świadka koronnego podejrzanego wyklucza usiłowanie lub popełnienie przestępstwa zabójstwa, współudział w przestępstwie zabójstwa lub nakłanianie osoby trzeciej do popełnienia przestępstwa zabójstwa. Świadkiem koronnym nie może również zostać podejrzany, którego udział w opisywanych przez niego przestępstwach jest wątpliwy lub niejasny. Status świadka koronnego nie zostanie przyznany także osobie, która kierowała zorganizowaną grupą przestępczą.

Świadek koronny w Polsce – liczby i statystyki

Choć z uwagi na dyskretny charakter tego typu postępowań, statystyk nie można traktować jako pełnych i wyczerpujących, to z ujawnionych danych wynika, iż w latach od wejścia w życie Ustawy – czyli 1998 roku do roku 2014 w postępowaniach dopuszczono w Polsce 111 świadków koronnych. Nie są znane liczby dotyczące przesłuchiwanych świadków koronnych w kolejnych latach, wiadomo jednak, że liczba osób dopuszczonych w charakterze świadka koronnego z upływem lat znacząco zmalała. Wynika to z większego doświadczenia prokuratury i wnikliwej analizy przesłanek, a także obaw podejrzanych, które dotyczą trwających latami postępowań, podczas których pozostają w obowiązku stawiania się na każde wezwanie sądu (czasem długość grożącego podejrzanemu wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności jest niższa, niż czas trwającego postępowania).

Statystyki ukazują również pełnione przez świadków koronnych role w grupach przestępczych, przeciwko którym składali zeznania. Blisko 85% świadków koronnych pełniło funkcję tak zwanych żołnierzy, czyli pozbawionych decyzyjności, ale dość dobrze doinformowanych członków grupy. Ponad 10% pełniło role łączników – to osoby kontaktowe, które odpowiadały za połączenie żołnierzy z osobami kierowniczymi w grupie. 3% świadków koronnych to osoby zarządzające strukturą. Natomiast 1,5% stanowiły osoby odpowiedzialne w grupie przestępczej za finanse – księgowi i pełniący role pokrewne.

W chwili obecnej instytucję świadka koronnego częściej zastępuje tak zwana instytucja małego świadka koronnego.