Warunkowe umorzenie postępowania odbywa się ma mocy artykułu 66 Kodeksu karnego. Oznacza rezygnację z przeprowadzania postępowania karnego na rzecz odpowiedzialności o innym charakterze. W praktyce sprowadza się do wyjścia na wolność przy zachowaniu określonych środków nadzoru.

Instytucją decyzyjną w tej kwestii jest oczywiście sąd. Aby warunkowe umorzenie postępowania było w ogóle możliwe, w pierwszej kolejności muszą być dopełnione określone w art. 66 przesłanki. Przy czym należy podkreślić, iż nie może być kwestionowany ani popełniony przez oskarżonego czyn, ani jego wina.

• Pierwsza przesłanka mówi o tym, iż zakres winy oraz jej społeczna szkodliwość nie mogą być znaczne – rzecz więc dotyczy przestępstw mniej poważnych, które ustawowo nie są zagrożone karą wyższą, niż 3 lata pozbawienia wolności. Instytucja może zostać wykorzystana również w przypadku przestępstw, za które kara nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności, ale wyłącznie wtedy, kiedy oskarżony pojednał się z pokrzywdzonym, naprawił wyrządzone szkody lub sprawca wraz z pokrzywdzonym ustalili wspólnie, w jaki sposób szkoda zostanie zadośćuczyniona.
• Drugą przesłanką do zastosowania instytucji warunkowego umorzenia są okoliczności popełnionego przestępstwa. Te muszą być jasne i nie budzić w oczach sądu żadnych wątpliwości.
• Trzecią przesłanką jest ogólnie i szeroko pojęta postawa oskarżonego. Pod uwagę bierze się historię jego zatargów z prawem (te dyskwalifikują sądzonego z możliwości skorzystania z tej instytucji prawnej – o szczegółach niżej), tryb i sposób życia, warunki życiowe i bytowe, a także postawę moralną i stosunek do popełnionych czynów. Ocena winna sprowadzać się do stwierdzenia, że sprawca rokuje jako obywatel, który po umorzeniu warunkowym będzie przestrzegał prawa.

Sąd – mimo spełnienia powyższych przesłanek – może, ale nie musi się do warunkowego umorzenia postępowania przychylić. Wracając jeszcze na chwilę do drugiej przesłanki – żeby wniosek był przed sąd rozpatrywany, sprawca musi być niekarany za umyślne popełnienie przestępstwa. Przy czym charakter owych przestępstw, bądź wysokość kary za nie, nie ma w tym przypadku dla sądu znaczenia. Opisane kryterium wykluczające nie dotyczy zatem ani skazanych za przestępstwa nieumyślne, ani takich, wobec których została już wykorzystana wcześniej instytucja warunkowego umorzenia postępowania, ani takich, którzy popełnili wykroczenia.

Warunkowe umorzenie postępowania w praktyce

Po zbadaniu sprawy i dopełnieniu powyższych kwestii, jeśli sąd przychyli się do wniosku i rozpatrzy go pozytywnie, sprawca może warunkowo wyjść na wolność, lecz w okresie od 1 do 3 lat (w zależności od popełnionego czynu) jego postępowanie będzie „pod lupą”. Wspomniany wyżej okres rozpoczyna się z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu.

Postępowanie karne może zostać ponownie podjęte w sytuacji naruszenia przez sprawcę prawa, również w zakresie innych, niż wcześniejsze czynów, w sytuacji unikania zobowiązań, nałożonych przez sąd – w tym uchylania się od dozoru czy zadośćuczynienia pokrzywdzonemu.

Fakultatywne obowiązki sprawcy, o których może zdecydować sąd

Poniższe kwestie nie są w literze prawa obligatoryjne, sąd jednak dysponuje możliwością nałożenia na sprawcę poniższych obowiązków:

• Dozór – może go sprawować kurator, stowarzyszenie, organizacja społeczna, instytucja, w gestii których leży wsparcie skazanych oraz piecza nad społeczną działalnością resocjalizacyjną.
• Zobowiązanie do składania sprawozdań do sądu lub kuratora o przebiegu warunkowej próby.
• Naprawienie szkody – na przykład przeprosiny wobec pokrzywdzonego.
• Zakaz używania środków odurzających i ograniczenie w spożywaniu alkoholu.
• Zakaz kontaktu z pokrzywdzonym, łącznie z zakazem zbliżania się.
• Sąd ma do dyspozycji również środki karne: świadczenie finansowe lub nawiązka, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych.